Λαγκαδιανοί πετρομάστορες! Η παραδοσιακή τέχνη της πέτρας, και οι τεχνίτες- δημιουργοί.

Γράφει ο Λούης Γ. Σερεμέτης.

Αφορμή για αυτό το αφιέρωμα στους Λαγκαδιανούς πετρομάστορες ήταν το βιβλίο που εξέδωσε το σωματείο φίλων παραδοσιακής αρχιτεκτονικής «Άνθη της Πέτρας» με τίτλο «Εγχειρίδιο της Λαγκαδινής παραδοσιακής τέχνης της πέτρας», και παρουσιάστηκε στις 18 Απρίλη στην Σπάρτη, όπου παραβρέθηκε και το krokeai.gr. Η εκδήλωση έγινε με την ευκαιρία του εορτασμού της «παγκόσμιας ημέρας μνημείων και τοποθεσιών», και την συνδιοργάνωσαν η Πνευματική Εστία Σπάρτης, το σωματείο «Άνθη της Πέτρας», και ο Σύλλογος Γορτυνίων Σπάρτης. Ήταν μια σπουδαία πνευματική και πολιτισμική αναφορά στην «Παραδοσιακή Λαγκαδινή τέχνη της πέτρας» σαν στοιχείο του Εθνικού Ευρετηρίου της άυλης πολιτιστικής μας κληρονομιάς μας από το 2017. Σε παγκόσμιο επίπεδο η Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά περιλαμβάνει παραδόσεις, ήθη, έθιμα, μουσικές, χορούς, τέχνες, ζωντανές εκφράσεις και συνήθειες ομάδων και κοινοτήτων που τα κληρονομούν από τους προγόνους τους και τα μεταδίδουν στους απογόνους τους! Στην σημερινή εποχή της παγκοσμιοποίησης, αυτή η πλούσια πολιτισμική ποικιλομορφία που είναι μοναδική και ιδιαίτερη σε κάθε λαό, απειλείται από την απάθεια, την εγκατάλειψη, και την λησμονιά, και στη θέση της προωθείται έντεχνα η ομοιομορφία και η πολιτισμική τυποποίηση. Τυχόν απώλεια της πολιτισμικής κληρονομιάς, υλικής και άυλης, σημαίνει ότι λαοί με διαφορετικές εθνικές και πολιτιστικές ταυτότητες και κουλτούρες θα προσαρμόζονται σε έναν ενιαίο και συγκεκριμένο  τρόπο σκέψης και ζωής. Η παγκόσμια κοινότητα έστω και αργά συνειδητοποίησε ότι για να διατηρηθεί η άυλη πολιτιστική κληρονομιά χρειάζεται διεθνή διαφύλαξη, και αυτό οδήγησε στην υιοθέτηση της Σύμβασης της UNESCO του 2003.

Η φωτογραφία με τους πετρομάστορες στην δουλειά είναι από το διαδίκτυο.

«Της μαστοριάς τα βάσανα, της ξενιτιάς τα πάθη τα είδε ο ήλιος κι έσβησε και το φεγγάρι εχάθη.

Τ’ ακούσανε και οι θάλασσες και φούσκωσαν το κύμα, στην ξενιτιά, στη μαστοριά, εισ’ ο μισός στο μνήμα».

Με αυτούς τους στίχους η δημώδης ποίηση (λαϊκή γλώσσα), περιγράφει γλαφυρά πόσο μεγάλα ήταν τα βάσανα οι καημοί και τα πάθη των πετρομαστόρων που δούλευαν την άμορφη πέτρα κάτω από πολύ δύσκολες συνθήκες και ριψοκινδυνεύοντας, για να δημιουργήσουν ένα οικοδόμημα – κόσμημα! Αναζητώντας το μεροκάματο για να θρέψουν την οικογένειά τους ταξίδευαν μακριά από τα σπίτια τους, αφήνοντας τις δουλειές στο χωριό και τη φροντίδα των παιδιών τους στις γυναίκες, όπως οι ξενιτεμένοι που έπαιρναν την απόφαση του μισεμού για μια καλύτερη ζωή!

Τα Λαγκάδια Αρκαδίας ήταν η πατρίδα των πετρομαστόρων της Πελοποννήσου! Ορεινό χωριό, άγονη περιοχή με κύριο επάγγελμα του χτίστη–πετρομάστορα. Το ταλέντο τους στο πελέκημα της πέτρας και στο χτίσιμο το απόχτησαν από τους Φράγκους που ήρθαν και εγκαταστάθηκαν στην περιοχή τον 13ο αιώνα. Αργότερα στα χρόνια της επανάστασης του 1821, αλλά και όποτε χρειάστηκε, πρόσφεραν ανιδιοτελώς τις υπηρεσίες τους στην πατρίδα φτιάχνοντας κάστρα και άλλα οχυρωματικά έργα. Άφησαν τη σφραγίδα τους σε όλη την Πελοπόννησο χτίζοντας σπίτια, επιβλητικά κτίρια, σχολεία, εκκλησίες, μοναστήρια, και πέτρινα γεφύρια με ιδιαίτερη αρχιτεκτονική που ένωναν απομονωμένες περιοχές, και πολλά σώζονται και λειτουργούν ακόμα! Ήταν τέτοια η φήμη τους, που ένα ανέκδοτο λέει πως όταν ένας Μανιάτης πήγε στον Δεσπότη της περιοχής του για να τον κάνει παπά, ο δεσπότης πριν του φορέσει το ράσο του έκανε ερωτήσεις για να τσεκάρει τις γνώσεις του, και ανάμεσα στα άλλα τον ρώτησε ποιος έφτιαξε τον κόσμο και πόσες μέρες χρειάστηκαν! Ο υποψήφιος κορδωτός και με σιγουριά του απαντάει, «μα οι Λαγκαδιανοί μαστόροι δέσποτα, που δουλεύανε ήλιο με ήλιο όλο το καλοκαίρι»!

Οι πρωτομάστορες είχαν γνωστούς σε μεγάλα χωριά που τους εύρισκαν δουλειές, και ξεκινούσαν νωρίς το καλοκαίρι ταξιδεύοντας ώρες σαν τα καραβάνια, καβάλα σε μουλάρια ο πρωτομάστορας, οι μάστορες χτίστες, οι νταμαρτζήδες που έκοβαν τις πέτρες από το βουνό, οι «πελεκάνοι» που πελεκάγανε τις πέτρες στο επιθυμητό μέγεθος και έφτιαχναν και τα αγκωνάρια, οι «λασπάδες», και από πίσω με τα πόδια τα μαστορόπουλα μαζί με τα φορτωμένα μουλάρια με ρουχισμό, εργαλεία, και τρόφιμα, καρβέλια ψωμί, τυρί στο τουλούμι, παστό χοιρινό με το λίπος του, και καρύδια για τις πρώτες μέρες ώσπου να αρχίσουν τη δουλειά, γιατί ο κάθε ιδιοκτήτης που έχτιζε σπίτι τάιζε το συνεργείο και τα ζώα. Ο πρωτομάστορας πολλές φορές έφτιαχνε ο ίδιος το σχέδιο, σημάδευε, έβαζε τον θεμέλιο λίθο και επέβλεπε, οι καλύτεροι μαστόροι έφτιαχναν τα ζύγια, τα ράμματα, έπαιρναν τις αλφαδιές και ασχολιόντουσαν με την εξωτερική όψη του έργου ή σπιτιού, οι νεότεροι μαστόροι αναλάμβαναν τα εσωτερικά τοιχία, και τα μαστορόπουλα κουβαλούσαν τα υλικά, φρόντιζαν τα ζώα, έκαναν θελήματα, κοιτάζοντας να ξεκλέψουν την τέχνη για να γίνουν και αυτά μάστορες όσο πιο γρήγορα γινόταν. Τα «τσιράκια», τα μαστορόπουλα, για να τα πάρει ένα αφεντικό στη δουλειά υπόσχονταν ότι θα εκτελούν χωρίς αντίρρηση τις προσταγές των μαστόρων, θα προσέχουν τα ζώα σαν να είναι άνθρωποι κι αυτά και δεν θα τα βαρυφορτώνουν, δε θα μαρτυρήσουν σε άλλους μυστικά της ομάδας, και πως αν θέλει ο Θεός και γίνουν μάστοροι, θα μοιάσουν στον μάστορά τους. Ένας άγραφος νόμος που τηρούσαν οι πρωτομάστορες για να μην χαλάνε οι ομάδες, ήταν πως αν αποχωρούσε από την ομάδα κάποιος μάστορας δεν τον προσλάμβανε άλλη ομάδα!

Την τέχνη του πετρομάστορα την μάθαιναν παιδιά που σταματούσαν από το σχολείο γιατί δεν «έπαιρναν» τα γράμματα, αλλά και όσα ήθελαν να συνεχίσουν την τέχνη του πατέρα τους, όμως η ικανότητα στο χτίσιμο ήταν και ένα έμφυτο χάρισμα που μπορεί και να φαινόταν ακόμη και από τότε που ήσαν μικρά παιδιά και έχτιζαν παίζοντας! Τα μέσα που διέθεταν τότε οι πετρομάστορες ήσαν λίγα και φτωχικά, αλλά αυτό που έκανε έναν Λαγκαδιανό πετρομάστορα άξιο και περιζήτητο ήταν ο χαρακτήρας, το ταλέντο, και η δεξιοτεχνία! Στο θεμέλιωμα, ο ιδιοκτήτης έσφαζε έναν κόκορα για το καλό, και οι νοικοκυρές κρεμούσαν τέσσερις ολοκαίνουργιες πετσέτες προσώπου μια σε κάθε γωνία του σπιτιού που θα χτιζόταν, δώρο στον πρωτομάστορα, που τις έπαιρνε και προίκιζε τα κορίτσια του! Δούλευαν ήλιο με ήλιο για να προλάβουν όλα να είναι στην ώρα τους, γιατί αν τους έπιαναν και οι βροχές καθυστερούσε το έργο, αργούσαν να πληρωθούν, και η οικογένεια στο χωριό περνούσε δύσκολα! Όταν τελείωναν το χτίσιμο του σπιτιού, έφτιαχναν έναν ξύλινο σταυρό στη σκεπή, ευχόμενοι στον νοικοκύρη να είναι καλορίζικο, πέτρα να μην ραγίσει, να ζήσουν και να το χαίρονται! Κάθε Σάββατο έφευγε η κούραση της βδομάδας αφού πληρωνόντουσαν, και αμέσως με το ταχυδρομείο έστελναν τα λεφτά στην οικογένεια. Σκληρή η ζωή των πετρομαστόρων αφού εκτός από την κούραση περνούσαν το μισό χρόνο μακριά από τα σπίτια τους σαν τους ξενιτεμένους, για αυτό τα περισσότερα παιδιά των Λαγκαδιανών πετρομαστόρων δεν ακολούθησαν το επάγγελμα, σπούδασαν, έγιναν λαμπροί επιστήμονες, και βοήθησαν με τον τρόπο τους το χωριό τους!

Μυστήριοι και καταφερτζήδες οι Λαγκαδιανοί μαστόροι, όταν ήθελαν να ζητήσουν κάτι από τα αφεντικά όπου δούλευαν εύρισκαν τρόπους και το κατάφερναν, μη διστάζοντας να βάλουν μπροστά τα μικρά μαστορόπουλα εκμεταλλευόμενοι ακόμα την παιδική αφέλεια και τις επιθυμίες των παιδιών που γίνονται διαταγές. Όταν οι μεγαλύτεροι πεθύμαγαν λαλαγγίδες, ή λουκουμάδες με μέλι, έβαζαν το μικρότερο μαστορόπουλο να κλαίει και να σπαράζει, και η νοικοκυρά που δεν άντεχε η ψυχή της να κλαίει ένα παιδί, ρωτούσε ανήσυχη τι έπαθε ή τί το πέργωσε και κλαίει ενώ ήταν καλά, αλλά αυτό δεν έβγαζε μιλιά, μόνο αναφιλητά, οπότε κάποιος μάστορας της έλεγε, «καλέ μου, ντρέπεται το σκασμένο να πει ότι θέλει λαλαγγίδες και λουκουμάδες με μέλι, αλλά άμα του φτιάξεις φτιάξε και για μας», και έτσι μαζί με τον μικρό καλοπερνούσαν όλοι! Μια μέρα πάλι που έκανε λαύρα και η πέτρα ζεμάταγε τα χέρια και ο ήλιος βάραγε κατακούτελα γιατί είχε φτάσει το μεσημέρι, ο «Λαγκαδιανός» πρωτομάστορας δεν έλεγε με τίποτα να πάρουν μια ανάσα, να φάνε και να ξεδιψάσουν μέχρι να τελειώσουν κάτι! Οι μαστόροι ξεθεωμένοι δεν ήξεραν πώς να το πουν, αλλά ένα μαστορόπουλο ξελεησμένο από την κούραση πήρε την πρωτοβουλία να «βγάλει τα κάστανα από την φωτιά», και με την χαρακτηριστική σπιρτάδα του νου του ρωτάει τον πρωτομάστορα, «αφεντικό προλαβαίνω να πάω μέχρι τα Λαγκάδια και το μεσημεράκι να έχω γυρίσει»; Η διαδρομή πήγαινε- έλα, ήταν έξι ώρες. «Τι λες ρε ζούδι, μεσημέρι είναι τώρα», απαντάει το αφεντικό, και το μαστορόπουλο που τον «περίμενε στη γωνία», τον ξαναρωτάει, «καλέ μου, αφού είναι μεσημέρι γιατί δεν τρώμε»; Δούλευαν και το Σάββατο, την Κυριακή ξεκουραζόντουσαν, αλλά το απόγευμα του Σαββάτου το περίμεναν σαν την Ανάσταση με τη Λαμπρή, γιατί το αφεντικό θα έβγαζε ένα πάκο λεφτά να μετρήσει στον πρωτομάστορα για να πληρωθεί το συνεργείο, φτύνοντας κάθε τόσο το δάχτυλο μη τυχόν και του ξεφύγει κανένα λεφτό παραπάνω. Ολόχαρο το μαστορόπουλο εκτελούσε κάθε διαταγή που έπαιρνε σιγομουρμουρίζοντας το γνωστό, «Σάββατο να ΄ναι μάστορα, κι ας είναι εξήντα ώρες»!

Στο χωριό μας τα Λεβέτσοβα είχαν εγκατασταθεί οικογένειες Λαγκαδιανών μαστόρων, χτίστες και μαραγκοί, και μια οικογένεια πετρομαστόρων, του μπάρμπα Ασημάκη του Ασημακόπουλου. Από παιδί ακόμα στα Λαγκάδια ο μπάρμπα Ασημάκης είχε μάθει την τέχνη του «κεροστηματά, έπαιρνε κηρήθρες από μελισσοκόμους που είχαν τρυγήσει τα μελισσοκόφινα, τις έλιωνε και τις έστυβε παίρνοντας το κερί που το πουλούσε σε μοναστήρια της περιοχής, ή το αντάλλασσε με το φημισμένο «μπαρούτι Δημητσάνας», είτε με δέρματα ζώων. Περί το 1930 όμως τον κέρδισε η τέχνη του πετρομάστορα, γρήγορα έγινε πρωτομάστορας και δούλεψε στη Σπάρτη, και γύρω στο 1960 εγκαταστάθηκε οικογενειακώς στις Κροκεές (Λεβέτσοβα), όμως οι δουλειές του ανοίχτηκαν και στην ευρύτερη περιοχή της επαρχίας Επιδαύρου Λιμηράς. Ήμερος άνθρωπος, είχε πάντα δουλειά γιατί ήταν τίμιος και εξαιρετικός μάστορας, άφησε την σφραγίδα του στο χωριό πάνω σε ό,τι κι αν έχτισε, καταλείποντας και μια βαριά κληρονομιά για τους νεότερους πετρομάστορες και χτίστες! Μαζί με τον γιο του Μήτσο που βάδισε πάνω στα χνάρια του και έγινε εξαιρετικός μάστορας, χτίσανε αρκετά σπίτια, ανώγεια και κατώγια με περίφημες καμάρες, αναπαλαιώσανε και σουλουπώσανε κάμποσα «σαράγια»!

Το 1970 ξεκίνησαν να χτίζουν τον νεκροταφειακό ναό των Αγίων Θεοδώρων που είχε γκρεμιστεί το 1966 από μια δυνατή νεροποντή. Έφτιαξαν και τις μάντρες, και ανακαίνισαν γενικά τον χώρο του νεκροταφείου, γιατί ο κόσμος ήθελε ο χώρος που βρίσκονταν αναπαυμένα τα αγαπημένα του πρόσωπα να είναι ένα στολίδι, και έτσι έγινε! Τελειώνοντας την δουλειά, λάξευσε σε μια άκρη τα αρχικά «Α.Α»! Ασημάκης Ασημακόπουλος! Την τέχνη του παππού τους του Ασημάκη, και του πατέρα τους του Μήτσου που έφυγε για τη Σπάρτη περί το 1980, έμαθαν και τα παιδιά, και απ ό,τι ξέρουμε ασχολήθηκαν κι αυτά μαζί με τον πατέρα τους με το χτίσιμο, την ανακαίνιση σπιτιών, και την συντήρηση παραμελημένων παραδοσιακών κτιρίων, δουλεύοντας υπό τις οδηγίες και την επίβλεψη του ειδικού αρχιτέκτονα μηχανικού κ. Γιώργου Γιαξόγλου.

Με τα χρόνια οι νέες τεχνικές, το μπετόν και τα μηχανήματα, άλλαξαν ριζικά τον τρόπο οικοδόμησης. Οι οικοδομικές κατασκευές γίνονταν ευκολότερα, γρηγορότερα, και με μικρότερο κόστος αφού δεν χρειαζόντουσαν πια πολλά χέρια μαστόρων, όμως χωρίς αυτούς τους μάστορες τα παλιά σπίτια, αρχοντικά, παραδοσιακά και ιστορικά κτίρια με αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον παραμελήθηκαν. Περιζήτητη ακόμα και σήμερα η τέχνη του πετρομάστορα, αλλά δύσκολα βλέπεις παιδιά να μαθαίνουν την τέχνη του πετρομάστορα, και έτσι λιγόστεψαν οι εξειδικευμένοι πετρομάστορες. Αυτό το «κενό» ήρθαν να καλύψουν μέχρις ενός σημείου Βορειοηπειρώτες και Αλβανοί πετρομάστορες που εγκαταστάθηκαν στα χωριά τη δεκαετία του 1990, και από τότε άρχισαν και πάλι να ανακαινίζονται σπίτια και αυλές αλλά με δικούς τους τρόπους, διαφυλάσσοντας έτσι στοιχεία της δικής τους άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς. Ο Πολιτισμός μας για να έχει προοπτική πρέπει να στηριχτεί  και να λάβει μια νέα ισχυρή ώθηση. Αυτό δεν γίνεται χωρίς προστασία της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, υλικής και άυλης , ούτε χωρίς τους ανθρώπους που παράγουν πολιτισμό, εργάζονται για αυτόν, και τον συντηρούν!

Υ.Γ: Ευχαριστώ δημόσια την συγχωριανή κυρία Κούλα Ασημακοπούλου – Καραχάλιου, κόρη του μπάρμπα Ασημάκη, για τις πολύτιμες πληροφορίες που μου έδωσε για τη ζωή και τις δραστηριότητες των Λαγκαδιανών πετρομαστόρων, και της δικής της πατρικής οικογένειας!