Γράφει ο Λούης Γ. Σερεμέτης.
«Φάε λάδι, κι έλα βράδυ»….
λέει ο σοφός λαός, θέλοντας να μιλήσει όσο πιο απλά γίνεται για την δύναμη, τα οφέλη, και την υψηλή θρεπτική και διατροφική αξία του λαδιού! Ένας «κόμπος λάδι» όπως λέγανε, μπορεί να σε κρατήσει από το πρωί ως το βράδυ, όσο σκληρά και να δουλεύεις! Με ψωμί και λάδι μεγαλώσαμε, και στην κατοχή όποιος είχε λίγο ψωμί και ένα ροΐ λάδι, έζησε! Αν βέβαια αναζητήσεις στο Google την φράση «φάε λάδι, κι έλα βράδυ», δεν θα βρεις αυτή την σοφή ερμηνεία του απλού κόσμου, παρά μόνο μια πληθώρα αποτελεσμάτων για ευεργετικές ιδιότητες του λαδιού με πονηρά υπονοούμενα γύρω από την σεξουαλική δραστηριότητα! Η Unesco και η Διεθνής Επιτροπή Ελιάς αναγνωρίζοντας την σημασία και χρησιμότητα του δέντρου της ελιάς, και θέλοντας να τιμήσουν τους ελαιοπαραγωγούς, και να συμβάλλουν στην εξέλιξη της παραγωγής και στην προώθηση των προϊόντων της, ανακήρυξαν την 26η Νοεμβρίου Παγκόσμια Ημέρα Ελαιόδεντρου, μια οικουμενική γιορτή που την γιορτάζουμε τέτοια εποχή που αρχίζει το μάζεμα της ελιάς.
Πώς να ξεχάσει κανείς το πανηγύρι που ξεκίναγε κάθε τέτοιο καιρό με το μάζεμα της ελιάς, με τους ξωμάχους να ξεχύνονται στα χωράφια με όρεξη και προσδοκίες! Ήταν οι παππούδες, γιαγιάδες, μανάδες, πατεράδες, αδέρφια που πάλεψαν και μόχθησαν για το καλύτερο! Τους θυμόμαστε να λακοβολάνε στα ισιώματα, στα καταράχια και στις κακοτράχαλες πλεύρες σαν να είχαν φτερά στα πόδια, σκαρφαλωμένοι στα δέντρα και στις σκάλες κατακόρφαδα, με ματωμένα τα ροζιασμένα χέρια από την δουλειά και το κρύο. Μονοκαλλιέργεια η ελιά στον τόπος μας, καθόριζε μαζί με την σπορά, τον θέρο, και τον τρύγο, την πορεία του σπιτιού. Πολυμελείς οι οικογένειες, φτώχεια, αλλά και καλή καρδιά!
Όταν κάθεσαι σήμερα στο χωράφι για να πάρεις μιαν ανάσα, σκέφτεσαι ότι από εκεί πέρασαν και έφαγαν ψωμί κόσμος και κοσμάκης σε δύσκολες εποχές , ότι σε αυτή την πέτρα που κάθεσαι να ξαποστάσεις με τον φραπέ στο χέρι, καθόταν και ο παππούς σου με μια μπουκιά ψωμί, ένα βώλο τυρί, και μια χούφτα ελιές, δουλεύοντας ήλιο με ήλιο! Άνθρωποι με ξεχωριστό παρουσιαστικό και χαρακτήρα, μεθοδικοί, πιστοί στις καλλιεργητικές συνήθειες και στις παραδόσεις του χωριού, μοιράζονταν τις γνώσεις και τις εμπειρίες τους, προσθέτοντας ο καθένας το δικό του λιθαράκι, συνεργαζόμενοι πάντα μέσα από τον δυναμικό συνεταιρισμό μας, για να ανέβει όλο το χωριό ένα σκαλί πιο πάνω! Όλους αυτούς λοιπόν τιμάμε με αυτή την παγκόσμια γιορτή, που λίγοι την ξέρουν, γιατί πολύ απλά άλλα πράγματα μονοπωλούν σήμερα το ενδιαφέρον του κόσμου.
Πως μπορείς λοιπόν να ξεχάσεις τέτοιες ανεπανάληπτες σκηνές στο μάζεμα της ελιάς! Από καιρό πριν ξεκινήσει το μάζεμα της ελιάς, ο κόσμος νοιαζόταν πως θα μαζευτούν οι ελιές, και με ποιους. Ξένοι εργάτες δεν υπήρχαν τότε, ερχόντουσαν όμως εργάτες γης και άνεργοι Έλληνες οικογενειακώς από την Βόρεια Ελλάδα για να μαζέψουν ελιές και να πάρουν το λάδι του σπιτιού τους. Όσες οικογένειες δεν είχαν εργατικά χέρια, τους σπίτωναν και τους έπαιρναν στην δουλειά. Σμίγανε όμως τις περισσότερες φορές οικογένειες με συγγένεια ή φιλία, αλληλοβοηθιόντουσαν και μάζευαν τις ελιές μεταξύ τους, χωρίς εργάτες. Υπήρχαν και οι οικογένειες οι τρανές, από μεγάλα σώγια, οι αρχοντοοικογένειες, με τεράστιες περιουσίες, που είχαν στη δούλεψή τους μόνιμους εργάτες, ολόκληρες οικογένειες για πολλά χρόνια από πάππου προς πάππου. Αλλά και κόσμος που έλειπε στο εξωτερικό, ηλικιωμένοι χωρίς παιδιά που δεν μπορούσαν άλλο πια να καλλιεργήσουν τα χωράφια τους, αλλά και ορφανεμένες οικογένειες με αρκετή περιουσία που δεν είχαν άτομα για δουλειά στην οικογένεια, νοίκιαζαν τα χωράφια τους σε ανθρώπους της δουλειάς, φτωχούς αγρότες , της ανάγκης, πολυμελείς φαμελιές, που πάσχιζαν να καλυτερέψουν τα οικονομικά τους. Η συνεργασία αυτή λεγόταν «σεμπριά», και οι συνεργαζόμενοι λέγονταν «σέμπροι». Την σεμπριά τη έκλειναν ή με τον λόγο, ή γραφτά με ιδιωτικό ή συμβολαιογραφικό συμφωνητικό. Τα ενοικιαστήρια ήταν «μισιακά», μισό ο νοικοκύρης μισό ο σέμπρος του.
Για το χαμολόι συνήθως έβαζαν τα παιδιά να το μαζέψουν γιατί ήθελε μπουσούλιμα, και τους έταζαν το βράδυ να τους φτιάξουν κουταλίδες και λουκουμάδες με μέλι. Στο μάζεμα χόρταιναν κουβέντα αφού δεν υπήρχε βουή από μηχανήματα, μόνο χειροπρίονα, ψαλίδα, σκάλες ξύλινες για να ανεβαίνουν οι γυναίκες με τα σιδερένια λανάρια να μαδάνε τα κλαδιά, και τα ελαφρά ραβδάκια από λυγιά που τα είχαν για να ραβδίζουν τα κομμένα κλαδιά. Ήταν μια εποχή δύσκολη, αλλά με φιλότιμο και αλληλεγγύη! Ο εργάτης σκεφτόταν το αφεντικό που του έδινε δουλειά, δεν τον φθονούσε επειδή είχε περιουσία, και για να τονίσουν την ευγνωμοσύνη για την δουλειά που τους έδιναν λέγανε: «η κότα πίνει νερό, και κοιτάζει και τον ουρανό»!
Άλλη μια αξιομνημόνευτη συνήθεια κομμάτι του μαζέματος της ελιάς, ήταν και το «κοκολόι»! Δηλαδή το μάζεμα των κουκιών της ελιάς που είχαν μείνει αμάζευτα πάνω στα ψηλά ή στα απρόσιτα κλαδιά κοντά σε ψηλές φράχτες και στα ρέματα. Αν στο μάζεμα δεν έφταναν να ρίξουν από τα κλαδιά όλες τις ελιές, λέγανε «άσε να φάει και το πουλάκι», αφού το χειμώνα η τροφή του είναι δισεύρετη. Οι παραγωγοί εκτός από το πουλί το νηστικό και το ξεπαγιασμένο, είχαν στο νου τους και τον φτωχό συνάνθρωπο, και γι αυτό τον άφηναν ελεύθερα να μπει στο χωράφι και να μαζέψει τα παρατημένα κουκιά της ελιάς. Πολλοί φτωχοί άνθρωποι, κυρίως γέροι, γριές και παιδιά, μάζευαν ελιές απο δώ κι απο κεί, και τις πούλαγαν στο μπακάλικο για το χαρτζιλίκι τους. Αυτή την παραχώρηση στους φτωχούς την έβλεπαν σαν χριστιανική πράξη, σαν ψυχικό για τους πεθαμένους, για τις άγιες μέρες των Χριστουγέννων που έρχονταν, για να κάνουν και οι φτωχοί το λαδάκι τους!
Και να θέλεις δεν μπορείς να ξεχάσεις και τις άλλες ομορφιές, όπως τον πρωινό ποδαρόδρομο, το ξεκίνημα της δουλειάς κάνοντας τον σταυρό τους, την ώρα του καφέ που έβγαζαν από το κασελάκι τα καφόμπρικα και τα φλιτζάνια από τα πανηγύρια για να ψήσουν τον καφέ στο χωράφι με δυό τσάχαλα που άναβαν, το γύρισμα του φλιτζανιού στη χούφτα για να δούνε την τύχη τους, ή να καλαμπουρίσουν, και να γλύψουν μετά στα κρυφά και τη μουτζούρα του καφέ, που ήταν μισός μισός με ρεβίθι! Δεν έλειπε όμως το κονιακάκι ή το τσίπουρο με τα ξερά σύκα με καρύδια και μύγδαλα για να ζεσταθούν τις κρύες μέρες! Το μεσημέρι από το στράστο έβγαινε το καρβέλι με το ψωμί, και από το κοφίνι το τυρί, ελιές, κανά αυγό βραστό, ένα μπουκαλάκι λάδι, κρεμμύδι, και ένα μπουκάλι κρασί της «μια και εκατό» που λέγανε, έτσι για την ξεκούραση, και μια βίκα με νερό! Που και που έπαιρναν και καμιά ρέγκα και την έψηναν ανάβοντας μια αφάνα, ή έψηναν μανιτάρια στα κάρβουνα αν εύρισκαν, και μοσχοβόλαγε ο τόπος! Και όταν ερχόταν η ώρα να σηκωθούνε από το φαγητό για να συνεχίσουν, οι νεότεροι τραβούσαν σηκωτά και προσεκτικά από το χέρι τους γέρους, και τότε έτριζε και κανά κόκαλο! Μόλις σηκωνόντουσαν οι γριές, άρχιζαν να λύνουν βιαστικά τα λυταρίδια από τα βρακιά τους για να κατουρήσουν γιατί δεν κρατιόντουσαν άλλο. Κάνανε λίγο παραπέρα και μας λέγανε «κείθε ρε τα μούτρα σας να κατουρήσουμε», και άπλωναν τα φουστάνια τους και κάνανε το βαθύ κάθισμα! Η θειά Μήτσαινα η κακομοίρα, Θεός σχωρέστην, έλεγε ότι δεν μπορούσε να κρατήσει εύκολα το κάτουρο από τα πολλά παιδιά που έκανε, και από την πολλή δουλειά!
Τότε στο μάζεμα της ελιάς γινόντουσαν και προξενιά, πολλές φορές αμούστακα αγόρια με αναψοκοκκινισμένα μάγουλα κοιτούσαν αμήχανα τα κορίτσια! Εκεί έζησαν θυελλώδεις έρωτες, ερωτικές απογοητεύσεις, και ανάρμοστες σχέσεις! Υπήρχαν άντρες δουλευταράδες που ήταν περιζήτητοι στο μάζεμα και δεν ξέμεναν από δουλειά, αλλά και οι γυναίκες δεν πήγαιναν πίσω! Η γυναίκα μόνο και μόνο με την παρουσία της ομόρφαινε την εργατιά! Έτσι περνούσαν τότε οι χειμωνάδες και τα χρόνια, ήρεμα, όμορφα, απλά! Σήμερα οι καλλιέργειες αυγάτισαν, τα μηχανήματα μπήκαν στην παραγωγή και φτουράει η δουλειά, αλλά εξακολουθούν να θέλουν χέρια. Τα ντόπια εργατικά χέρια λιγόστεψαν, οι ξένοι εργάτες δεν επαρκούν, και για σεμπριές δεν είναι πια εύκολο γιατί οι οικογένειες έχουν γεράσει!
Ωστόσο η παγκόσμια ημέρα ελιάς που έχει καθιερωθεί σαν η γιορτή της παραγωγής, έχει την ατυχία να γίνεται στον απόηχο του εορτασμού της «Μαύρης Παρασκευής, γνωστής και ως Black Friday» που αφιερώνεται στον καταναλωτισμό. Αυτές τις μέρες λοιπόν δύσκολα θα ακούσει κανείς αναφορές για αυτήν την «παγκόσμια ημέρα του ελαιόδεντρου», που θεωρείται τιμή στον αγώνα και στην προσπάθεια του αγρότη για την παραγωγής της ελιάς και του λαδιού, μια επίσημη γιορτή του εθνικού μας προϊόντος! Και αυτό γιατί η Ελλάδα έχει θαμπωθεί από μια νέα φανταχτερή γιορτή, όπου ο κόσμος βομβαρδίζεται κυριολεκτικά με διαφημίσεις, συνωστίζεται στα καταστήματα, και ζει στους ρυθμούς του φετινού εορτασμού της « Black Friday» που γίνεται φέτος ελεύθερα και χωρίς τους περσινούς και προπέρσινους περιορισμούς της καραντίνας! Ένας κόσμος που δεν μπορεί να γεμίσει το καλάθι του νοικοκυριού, και σκέφτεται πως θα ζεσταθεί τον χειμώνα που έρχεται, που δεν μπορεί να μαζέψει φέτος τις ελιές του αφού δεν υπάρχουν εργάτες, και την ίδια στιγμή κάποιοι προσπαθούν με δελεαστικές προσφορές να του αποσπάσουν την προσοχή από την ζοφερή πραγματικότητα, και να του πάρουν και την τελευταία δεκάρα από την τσέπη για προϊόντα που μπορεί να μην του είναι άμεσα απαραίτητα! Και όταν μετά δούν στο σούπερ μάρκετ ανεβασμένη την τιμή του ελαιολάδου λόγω του αυξημένου κόστους παραγωγής, θα τα βάζουν με τους αγρότες κατηγορώντας τους σαν αδίστακτους κερδοσκόπους και εκβιαστές!
Η ελιά από τα αρχαία χρόνια έχει μια κορυφαία θέση στη ζωή των ανθρώπων, και για λόγους διατροφικής σημασίας των προϊόντων της, και για λόγους υψηλού συμβολισμού, αφού το κλαδί ελιάς συμβόλιζε θεμελιώδεις ανθρωπιστικές αξίες, την ειρήνη, τη σοφία, την αρμονία, και τον έπαινο. Στην παραδοσιακή ελληνική κουζίνα το ελαιόλαδο κατέχει την πρώτη θέση στα λιπαρά, και έχει δεθεί με μια ολόκληρη κατηγορία από φαγητά βασισμένα σε αυτό, τα γνωστά λαδερά, παραδοσιακά πιάτα. Η βρώσιμη ελιά και το ελαιόλαδο συνδέονται άρρηκτα και με τις διεθνώς αναγνωρισμένες κουζίνες, την Μανιάτικη, την Κρητική κ.ά. Είναι το βασικό διατροφικό στοιχείο της μεσογειακής διατροφής, συνθέτοντας τη γνωστή διατροφική τετράδα ελιά-αμπέλι-στάρι-όσπρια. Και βέβαια δεν γίνεται να ξεχάσουμε το καψαλιστό ψωμί με το φρέσκο λάδι στο λιτριβιό!
Η διατήρηση και η ενίσχυση της καλλιέργειας της ελιάς είναι επιτακτική ανάγκη, καθώς εκτός από την επάρκεια σε ελαιόλαδο και βρώσιμες ελιές, διατηρείται η βιοποικιλότητα, και η κλιματική σταθερότητα. Η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς και των τοπίων βρίσκεται στο επίκεντρο της αποστολής της UNESCO, και ο εορτασμός της Παγκόσμιας Ημέρας Ελιάς ενισχύει τις προσπάθειες για την περιβαλλοντική βιωσιμότητα. Παρεμπιπτόντως είχαμε και στην Λακωνία μια ετήσια γιορτή ελιάς και λαδιού στην Σελλασία, αλλά όπως φαίνεται της βγάλαμε τα μάτια και αυτής εξ αιτίας της αδιαφορίας του κράτους, της αυτοδιοίκησης και άλλων φορέων.
Με την ελπίδα ότι τα πράγματα θα καλυτερέψουν, όχι από μόνα τους αλλά από το ενδιαφέρον και την κοινή δράση του κράτους, της αυτοδιοίκησης, των αγροτών, και των εμπόρων, και με την προσδοκία ότι φέτος το εισόδημα θα έχει καλή τύχη για το καλό όλων μας, στον νου μας έρχεται το ποίημα του Ιωάννη Πολέμη που μάθαμε στο δημοτικό:
Ευλογημένο να ’ναι ελιά, το χώμα που σε τρέφει,
κι ευλογημένο το νερό που πίνεις απ’ τα νέφη,
κι ευλογημένος τρεις φορές αυτός που σ’ έχει στείλει
για το λυχνάρι του φτωχού, για τ’ άγιου το καντήλι..!!
